تدبر ادبی با تمثیل نماز(دستگاه پنجم، قیود)

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی فاطمه و ابیها و بعلها و بنیها

 به پیش و پسِ نماز دقت  کرده ­ای؟ به انتظار و استقبال از یک میهمان شبیه است و نیز مشایعت و بدرقه­ اش؛ این دو، یعنی استقبال و مشایعت کجای حقیقتی به نام نماز هستند؟ شاید سایه یا حاشیه­ آن باشند که در قبل و بعد و حین آن حضور، آن را مورد تأکید و تبیین قرار ­داده­ اند. نماز را نباید خوار شمرد و ظاهراً همه­ ی این نباید، به درک قیود بستگی دارد. قید به بیان حالت، ظرف مکان و زمان، همراهی، تمایز در ذات و نسبت، بیان کیفیت ونوع و عدد، صورت تبدیل شده یک ماجرا به اسم، ترکیب اضافه دو چیز، و انواع تابعیت­ های دو چیز، اعم از ترکیب موصوف و صفتی، تأکید، بدل یا عطف بیان و عطف می­ پردازد. گذشته از این شکل جار و مجروری نیز دارد که درواقع تحقق اکثر موارد یاد شده با برخی از حروف است.  

حالت مهربانانه یک مادر در غذا دادن به فرزندش یک ماجرای اصلی دارد که غذا دادن است و یک ماجرای حاشیه­ ای دارد که ابراز مهربانی است؛ ابراز مهربانی می­ توانست مستقلاً موضوع یک ماجرا و غرض آن باشد اما در اینجا لایه­ ای از غذا دادن(که متن یک ماجراست) تلقی می­ شود.

گویی قیدهای یک چیز آثاری از وجود آن هستند، انعکاس بخشی از حقیقت آن. هر ماجرایی که جریان می­ یابد در دل خود حقایق را به شکل های مختلف انعکاس می­ دهد گاهی یک حقیقت دنیاله حقیقتی دیگر مکشوف می­ شود و اجزای اصلی و فرعی یک ماجرا را می­ سازد اما در کنار این اجزا که حقیقت مستقیم یک ماجراست، حقایقی در حاشیه و توأمان با متن اصلی هستند که اگر نقش قید بودن نداشتند، خودشان می­ توانستند یک متن اصلی دیگر را بسازند. دقت در قیدها دقت در چندین اتفاق است که در یک اتفاق تجلی یافته است و به دلیل این قاب مشترک زیبایی یا پیچیدگی را رقم زده است.

قیدها را می­ توان در مصادیق یاد شده در سه پرده و زاویه مشاهده کرد: مثلاً در تحقق یک میهمانی، زاویه میزبان، زاویه میهمان و زاویه میهمانی هر سه می­ توانند جداگانه و باهم استقبال و بدرقه را به نمایش بگذارند. سه وضعیت یاد شده برای فعلی که تحقق می­ یابد، حاشیه­ ای از معنا می­ سازند.

نماز قابی از حقایق در هم تنیده است که برخی از آنها اجزای اصلی متن آن را می­ سازند و برخی حاشیه­ هایی از آن هستند. هر حاشیه اگر مستقل دیده شود یک متن است انگار که ­خواسته باشند یک عمل، یکی نباشد، قیود را برای آن آفریده­ اند. قیود هم عمل را حد می­ زنند و به آن تشخص می­ دهند و هم آن را وسعت و بُعد می­ بخشند.

با هر نماز غرض و دلیل ادا و اقامه­ اش همراهش هست مثلاً تنزیه از تکبر، عبودیت و غیر آن؛ یعنی که نماز مفعول له دارد. هر نماز در ظرفی از زمان و مکان ساخته می­ شود. در مسجد یا در صبح یعنی که نماز مفعول فیه دارد و مفعول فیه او گویای تشخص او و سعت  ابعاد دیگر آن است. در هر نماز، رسول خدا(ص) نماز خوانده است و تو نیز؛ پس نماز مفعول معه دارد. نماز می­ تواند و باید با خشوع ادا شود، یعنی که حال دارد. نماز را می­ توان به نسبت و ذات تمیز داد، یعنی که تمیز دارد. نوع و عدد و کیفیت نماز می­ تواند مورد توجه قرار بگیرد یعنی که مفعول مطلق دارد. نماز می­ تواند فعلی و جمله­ ای باشد که اسم قرار بگیرد، یعنی که نماز صله دارد. برای نماز می­ توان مضاف یا مضاف الیه قایل شد، یعنی که مضاف دارد. نماز می­ تواند صفت داشته باشد، مورد تأکید واقع شود، بدل و عطف بیان واقع شود و جار و مجرور واقع شود و متعلق بخواهد. اما داشتن همه اینها تمایزی بین نماز و سایر چیزها نیست؛ غیر از نماز خیلی اعمال یا متن ها هم هستند که این قابلیت را حالا نه یکجا، ولی کم و زیاد،  دارند.

ویژگی ممتاز نماز این است که خودش قید مهم زندگی انسان است؛ یعنی که از طرفی به زندگی انسان حد می­ زند و آن را متمایز می­ سازد و از طرف دیگر وسعتی بی­ نهایت به آن می­ دهد.

نماز برای یک عبد و بنده خدا غرض حیات است یعنی که انسان خلق شد برای نماز پس مفعول له زندگی عباد محسوب می­ شود. نماز، خودش ظرف زمان و مکان است؛ هرجایی را مسجد می­ کند و هر زمانی در زندگی عبد را با خودش معین می­ کند پس نماز مفعول فیه است و عبد خدا در نماز است که ظرف زمان و مکان می­ یابد. نماز شاهد همه افعالی است که انسان انجام می­ دهد و عبد خدا هر جارفت و هرکار کرد، رفت ونمازش هم؛ و کرد و نمازش. نماز خودش حال است، حال عبد خدا یعنی نماز، خودش تمیز است و عباد خدا به واسطه آن از ابهام درمی­ آیند و فهم می­ شوند. نماز خودش مفعول مطلق است یعنی مصدری است به معنای بندگی و مطلق بندگی نوع باید یا عدد یا تأکید به واسطه آن تحقق می­ یابد. نماز خودش صفت است برای عبد خدا و نیز تأکید است بر عبودیت او و همچنین بدل و عطف بیان است بدان معنا که می ­تواند جای عبد بنشیند و عبد خدا نقشش به اعتبار نمازش تکرار و نافذ باشد می­ تواند به جای نام عبد بنشیند و اصلا خودِ او باشد. نماز برای متن زندگی عباد خدا، چندین بار متن زندگی و حیات است و عباد خدا با نماز است که یکبار عمر نمی­ کنند.

این مجموعه به لطف خدا تمام شد میطلبد خلاصه ای از هر پنج دستگاه چندان که در کتاب تدبر ادبی آمده با شرح مختصر مثلا در حد یکی دو پاراگراف بیاید شکل های دیگری هم پیشنهاد شده مهم گردن گرفتن کسی است که این مجموعه را سر و سامان بدهد. تا پیدا شدن این داوطلب اللهم صل علی محمد و آل محمد.